Destan Sözlü edebiyat ürünleri içerisinde yer alan milletleri derinden etkileyen olayları anlatan edebi eserlere destan denir. Halk arasında ortaya çıkan anonim ürünlerdir. Bunlar genellikle daha sonra bir şair tarafından derlenip düzenlenmiştir. Bu türe örnek olarak şu destanları sıralayabiliriz. Savaşı’nın anlatıldığı destanlardır. Efsane Nedir?Dünya Edebiyatındaki Doğal Destanlar
Homeros
Çoğu zaman olağanüstü olaylara dayanan, inandırıcılık özelliğine sahip anonim olarak aktarılan, kaynağını geçmişten alan, kişi, yer ve olayları konu alan ortak halk anlatılarına efsane denir.
Efsanelerin Özellikleri
- Anonim halk edebiyatı ürünleridir. Dilden dile dolaşarak anlatılagelmiştir.
- Halkın hayal gücüyle oluşturduğu ideal insan tipini ele alan anlatılardır.
- Taşıdığı motiflerle halk eğitim aracı olarak görülür.
- Kişi, yer ve belirli bir olay efsanelerin konularını oluşturmaktadır.
- İnandırıcılık yönü bulunan anlatılar olup çoğu zaman olağanüstülük ağır basar.
- Efsaneler, toplumun yaşama sevincini ve umudunu artırmak amacıyla kaleme alınırlar.
Destan ile Efsanenin Farkı
- Destanlar kaynağını yaşanmış olaylardan alır, efsaneler ise toplumun hayal gücünden alır.
- Efsanelerde amaç ideal insan tipini ortaya çıkarmaktır. Destanlarda ise var olan kahramanlar vardır.
- Efsaneler var olan her şeyi anlamaya ve açıklamaya çalışırken destanlarda böyle bir özellik bulunmaz.
Doğal Destan Nedir?
- Anonim (toplumun ortak malı) olarak birtakım olaylar neticesinde oluşan destanlara denir. Bu destanların söyleyeni belli değildir. Ağızdan ağıza, kuşaktan kuşağa sözlü olarak aktarıldıktan sonra yazıya geçirilmişlerdir.
Doğal Destanların Özellikleri
- Ozanların söylediği türkü ve şiirlerin birleşimiyle oluşmuştur.
- Manzum (şiir) şeklinde oluşmuş hikâyelerdir.
- Olaylar ve kahramanlar olağanüstü özellikler gösterir.
- Anonim olarak ağızdan ağıza dolaşarak oluşan bu ürünler sözlü edebiyat ürünleridir.
- Destanlardaki yer ve zaman belirsizdir.
- Destanlarda yer alan kahramanlar lider ve kurtarıcı rolündedir.
- Destanlar diğer edebiyatlarda olduğu gibi Türk edebiyatında da başlangıç eserleri olarak kabul edilir.
- Toplumları derinden etkileyen (deprem,
bulaşıcı hastalık, kıtlık, yangın, savaş, göç vb.) olayların anlatıldığı manzum hikâyelerdir.
- Toplumun ortak değerleri ve bilinçaltının, istek ve beklentilerinin idealleştirilmesiyle oluşturulan destanlar, ortak bir görüş etrafında birleşmesini ele alır.
- Türk destanlarında evrenin yaratılışı, kuvvet, kahramanlık, savaşçılık özellikleri, toplumsal felaketler, Türk milletinin doğuşu, zaferler ve yenilgiler gibi konular ele alınmıştır.
- Türk destanlarından sadece Kırgızlara ait olan
Manas destanı günümüze kadar
ulaşabilmiştir. Diğer destanlar ise 2. evre olan yayılma evresinde kalmıştır.
- Türk destanlarının kaynakları olarak Arap, İran ve Çin kaynakları gösterilmektedir.
- Türk destanları Türklerin tarihi ve coğrafi çok boyutluluğuna göre şekillenmiş ve bu çerçevede ağızdan ağıza aktarılarak toplumlar arasında yaygınlaşmıştır.
İslamiyet Öncesi Türk Destanları
1. Altay – Yakut Dönemi
* Yaratılış Destanı: Dünyanın Tengri Kayra Han tarafından yaratılmasını konu edinir.
2. Sakalar (İskitler) Dönemi
- Alp Er Tunga Destanı: Türk – İran savaşlarında Alp Er Tunga’nın yiğitliklerini, savaşlarını anlatır. Önemli: Konu olarak Firdevsi’nin yazdığı Şehname ile aynıdır. Alp Er Tunga’nın bu destandaki karşılığı Efrasiyap’tır.
- Şu Destanı: Makedon kralı Büyük İskender’le Türkler arasındaki savaşı ve Türk hakanı Şu’nun devletini bu savaşta nasıl koruduğunu anlatır.
3. Hun Dönemi
Oğuz Kağan Destanı: Hun hükümdarı Mete’yi ve onun yaşamını anlatan bir destandır. Oğuz Kağan’ın yaşamı çerçevesinde geçen olağanüstülüklerle dolu hayatı ve savaşları anlatılır.
4. Göktürk Dönemi
- Bozkurt Destanı: Göktürklerin katledilişini ve bu mücadeleden kurtulan küçük bir çocuğun dişi kurt tarafından kurtarılışı ile dişi bir kurttan türeyişi anlatır.
- Ergenekon Destanı: Bir savaşta yenilen ve Ergenekon denilen dağa sığınan ve orada 400 yıl yaşadıktan sonra orada bir demir dağı eritip intikamlarını almalarını anlatan bir destandır.
5. Uygur Dönemi
- Türeyiş Destanı: Uygurların bir erkek kurttan türeyişi anlatılır.
- Göç Destanı: Uygur Türklerinin “Yâda” denilen bir sihirli taşı Çinlilere vermesiyle yaşadıkları kıtlıklar neticesinde anayurtlarından göçünü anlatır.
İslamiyet’in Kabulünden Sonra Oluşan Türk Destanları
Yapma Destanlar
Dünya Edebiyatındaki Yapma Destanlar
Türk Edebiyatında Yapma (Yapay) Destanlar
- Satuk Buğra Han Destanı
- Manas Destanı (İslami dönem ilk Türk destanı)
- Cengiz Han Destanı
- Timur ve Edige Destanı
- Battal Gazi Destanı
- Danişmend Gazi Destanı
- Köroğlu Destanı
- Sarı Saltuk Destanı
Olağanüstülüklerin çok az olduğu, toplumu derinden etkileyen bir olayın doğal destanlara benzetilerek bilinen bir yazar tarafından kaleme alınmasına yapma destan denir.
- Aeneis – Vergilius – Latin Edebiyatı
- Henriade – Voltaire – Fransız Edebiyatı
- Os Lusiadas – Camoens – Portekiz Edebiyatı
- Kayıp Cennet – Milton – İngiliz Edebiyatı
- Kurtarılmış Kudüs – Tasso – İtalyan Edebiyatı
- İlahi Komedya – Dante – İtalyan Edebiyatı
- Çılgın Orlando – Ariosto – İtalyan Edebiyatı
- Üç Şehitler Destanı – Fazıl Hüsnü Dağlarca
- İstanbul Fetih Destanı – Fazıl Hüsnü Dağlarca
- Çanakkale Destanı – Fazıl Hüsnü Dağlarca
- Sakarya Meydan Savaşı – Ceyhun Atuf Kansu
- Kurtuluş Savaşı Destanı – Cahit Külebi
- Kuvayı Milliye Destanı – Nazım Hikmet Ran
- Genç Osman Destanı – Kayıkçı Kul Mustafa
- Çanakkale Şehitleri Destanı – Mehmet Akif Ersoy